स्मृतीबनातून

  प्राजक्त सुमन एखाद्या मोठ्या वृक्षाच्या छायेत अन्य वृक्षांच बीज रुजत नाही. सृष्टी नियमच आहे. मात्र प्रत्येक नियमाला अपवाद ही असतो. पार्श्वगायनाच्या क्षेत्रात सुमनताई या अश्याच अपवाद ठरल्या. नूरजहाँ, सुरैय्या, शमशाद बेगम, लता, आशा या सारख्या डेरेदार वृक्ष असलेल्या नंदनवनात, चिरकाल, तजेलदार निर्मळ सुवास देणाऱ्या बकुळ सुमनांचं हे झाड, केवळ रुजलंच नाही तर बहरून आलं. एव्हरेस्ट शिखर सर करणाराच फक्त उत्तम गिर्यारोहक असतो असं नाही. कारण तुलनेनं थोड्या कमी उंचीची शिखरं काबीज करायलाही तशीच गुणवत्ता असावी लागते. व्यावसायिक उंची अथवा गाण्यांची संख्या या निकषांचं एव्हरेस्ट जरी सुमनताईंनी गाठलं नसलं तरी, सुकल्या नंतरही ज्याचा सुवास दरवळत राहतो आणि जी माळली ही जाते अश्या बकुळ फुलांची त्या माळ ठरल्या. रसिक आणि त्यांच्या प्रेमाच्या चर्चा, त्यांच्याच 'आजकल तेरे मेरे प्यार के चर्चे हर जुबान पर' या गाण्या प्रमाणे आजही सातत्यानं गुणग्राहकांच्या मुखी आहेत. आता तर पद्मभूषण रुपी राजमुद्रा विलसत असल्यानं, पुरस्कार हेच गुणवत्तेचं प्रमाण मानणाऱ्यांनाही हा सुमनहार गळ्यात अभिमानानं मिरवता येणार ...

'मीरे'चा सूर आपल्या प्रत्येकाचा वर्तमानातला जन्म हा पूर्व जन्मजन्मांतरीच्या संचितावर अवलंबून असतो असं मानलं जातं. ते खरं ही असावं. आपला जन्म कुठल्या घरात होतो, कुठले संस्कार होतात, आयुष्यात आपण काय करतो, कोणा कोणाशी आपला संपर्क होतो ह्या साऱ्या ऋणानुबंधाच्या गाठी असतात. अनेकदा अनेकांना, आयुष्य भर प्रयत्न करूनही असाध्य राहणारी गोष्ट, कुणा एखाद्याला अगदी पोर वयात साध्य होते. विधात्या कडून गोड गळ्याची देणगी प्राप्त झालेली तामिळनाडूतल्या वेल्लोरची मुलगी कलैवाणी, अवघ्या पाचव्या सहाव्या वर्षीच शास्त्रीय संगीतातल्या रागदारीतला भेद जाणू लागते आणि वयाच्या आठव्या वर्षी तत्कालीन आकाशवाणी मद्रास केंद्रावरून तिचं गायन प्रसारित ही होतं. हे सगळं अकल्लपित, अचंबित करणारं असलं तरी सत्य आहे. या मुलीच्या बारशाच्या दिवशीच ज्योतिषानं पुढे ती मोठी गायिका होईल असं भविष्य कथन केलं होत. त्याला साजेसं नाव ठेवावं असही वडिलांना सुचवलं होतं. म्हणून या मुलीचं नाव कलैवाणी म्हणजे कलावती, बुद्धीमती 'मां सरस्वती'  ठेवण्यात आलं. घरी त्याचं लघुरूप वाणी झालं. निव्वळ गायन, संगीतच नाही तर पेंटिगचा ही व्यासंग ...

  'खण्डन भवबन्धन' भावार्तीचा शतकोत्तर रौप्य महोत्सव भगवान श्रीरामकृष्ण परमहंस यांचा शिष्योत्तम, अमेरिकेतल्या शिकागो इथली सर्वधर्म परिषद गाजवलेला हिंदू संन्यासी, जगाला वेदांताचा परिचय करून देणारा तत्वज्ञानी, म्हणून अवघं जग स्वामी विवेकानंद यांना ओळखतं. अध्यात्मिक श्रेष्ठते बरोबरच स्वामीजींच्या व्यक्तिमत्त्वात विभिन्न अलौकिक लौकिक गुण वैशिष्ट्येही होती. या वैशिष्ट्यां मध्ये त्यांच्या सांगितिक प्रतिभेचा ही समावेश होतो. 11 सप्टेंबर 1893 रोजी शिकागो इथे झालेल्या सर्वधर्म परिषदेला जाण्यापूर्वी 16 ऑगस्ट 1886  ला श्रीरामकृष्ण यांच्या देहावसना नंतर श्रीरामकृष्णांच्या अध्यात्मिक शिकवणीचं अनुसरण करण्यासाठी, विवेकानंदांनी तत्कालीन कलकत्ता शहरात वराहनगर मध्ये रामकृष्ण मठाची स्थापना केली. मठ स्थापने बरोबरच त्यांनी धार्मिक विधींची परंपराही आखून दिली. 1898 साली, कलकत्ता मुक्कामी ते रामकृष्णांचे एक अन्य शिष्य, निलांबर बाबू, यांच्या घरी स्थापन केलेल्या रामकृष्ण मठाच्या अभिषेकात सहभागी झाले. तिथल्या वास्तव्यात विवेकानंदांनी ' खण्डन भवबन्धन जगवन्दन वन्दि तोमाय'   ही भावकविता लिहिली. सां...